Królik po berlińsku

1.

Młody artysta, który wojnę zna tylko z opisów historycznych i przekazów ustnych osób starszych i który swoim życiem być może zahaczył tylko o ustrój totalitarny, robi film metaforyczny i wielopłaszczyznowy o tragicznej wymowie.

            Na placu Poczdamskim w centrum Berlina, gdzie po wojnie wynędzniali ludzie robią grządki – niezliczona ilość dzikich królików żyje na swobodzie. Pewnego razu powstaje tam mur odgradzający obie strefy miasta i dzielący je na część wschodnią i zachodnią.

            Pas łąk między murami staje się siedliskiem szybko powiększającej się czeredy króliczej. Stada tych zwierząt czują się bezpieczne i syte, bo są odgrodzone od wszelkich niebezpieczeństw. Tumanieją, robią się apatyczne, aż w końcu podkopują się pod mur i przechodzą na drugą stronę.

            Stają się też atrakcją turystyczną, jest ich bardzo dużo – są wszędzie, trzeba je przetrzebić, stosując truciznę, którą zrasza się trawę rosnącą na 120 km pasie łąk.

            Wolność przychodzi niespodziewanie, wraz z upadkiem muru. Ludzie i zwierzęta korzystają z tej wolności, ale ona ma gorzki smak i zawsze trzeba o nią walczyć, bo wolność nie jest dana raz na zawsze.

2.

            Metafora wielopłaszczyznowa. Królik – człowiek, zamknięcie, przymus, izolacja, autarkia.

            Brak swobody, różnorodności, możliwości wyboru. Pozorne bezpieczeństwo i zaspokojenie najprymitywniejszych potrzeb umożliwiających egzystencję. U człowieka brak wiedzy o innym życiu. Akceptacja tego, co się ma. Strach. Niskie, podprogowe bodźce zapewniające nietrwałą stabilizację – powodują apatię i przyzwolenie na takie życie.

Jeśli choć trochę chce się je zmienić, uciekające na drugą stronę – ginie się.

Wszystko kiedyś ulegnie zmianie, ale ofiary o tym nie wiedzą.

Jeśli mur runie – wolność stanie się udziałem zamkniętych i zniewolonych, ale ona jest gorzka i trudna do zrozumienia.

            Wolności trzeba się nauczyć, trzeba o nią walczyć, trzeba płacić wysoką cenę za nią. Wolność jest trudna i nie jest dana raz na zawsze. Dopiero ich wnuki, wnuki zniewolonych i zamkniętych, może nauczą się żyć inaczej.

 „Królik po berlińsku” to kawałek współczesnej historii, znakomicie pokazany poprzez dokumentalne zdjęcia i opatrzony ironicznym komentarzem czytanym przez Krystynę Czubówną – lektorkę filmów przyrodniczych z lat PRL, co ma swój wydźwięk.

Groteskowość filmu bierze się z porównania ze sobą poczynań ludzi i królików. To opowieść pokazująca dwie zamknięte społeczności – króliczą i ludzką – nie zdające sobie sprawy z podobieństwa sytuacji, w której się znalazły i dziwiące się sobie nawzajem. Zamknięte w matni, tresowane, głodzone i zabijane przez kogoś potężniejszego od jednych i drugich, próbują znaleźć drogę ucieczki. Absurdalność ludzkich poczynań, manifestowanie swojej wyższości, tym bardziej podkreślają królicze próby życia i przeżycia, podejmowane instynktownie i ciągle na nowo.

 Zadziwiające jak szybko po wojnie wrócono do znanych sposobów izolowania i wymuszenia posłuszeństwa, zasieków, murów, drutów i mordów. Jak znakomicie poczuli się znowu w mundurach panowie. W tej ponurej opowieści są również sceny groteskowe, jak chociażby marchewkowe pole na Placu Poczdamskim, gdzie każda z marchewek – dla ochrony przed królikami – jest otoczona drucianym szyszakiem. Czyżbyśmy tylko w ten sposób potrafili sobie radzić z przeciwnościami?

Ten niedługi, świetnie zrobiony dokument jest tak wielowarstwowy, że jego ocenę postanowiłam ująć w formie wypunktowanych refleksji, które nasunęły mi się podczas projekcji:

1. Skojarzenie z ideą ,, muru apartheidu” i porównanie z innym murem- w Autonomii Palestyńskiej- jest to moje trudne doświadczenie sprzed kilku miesięcy podczas pobytu na Bliskim Wschodzie.

2. Świadomość siły niszczącej totalitaryzmów.

3. Większa dbałość o króliki niż o ludzi (króliki były nietykalne, stały się wizytówką regionu w czasie, gdy do ludzi strzelano).

4. Stworzenie królikom i ludziom ,,bezpiecznego” getta – złudny dobrobyt i bezpieczeństwo rodzi apatię – zanikają atawizmy i jądro istnienia.

5. Ewolucja zachowań ludzi i królików żyjących za murem. Początkowo bunt, potem apatia.

6. Niepewność, bezradność w nowej sytuacji – podobieństwo zachowań po zburzeniu muru – ciekawość ludzi identyczna, jak ciekawość zwierząt. Kapitalna scena, gdy dwoje biednych, zastraszonych ludzi podchodzi do wyrwy w murze i ogląda lepszy świat po drugiej stronie.

7. Króliki zamknięte za murem dla swojego bezpieczeństwa żyły w takim strachu, jak żadne inne przed nimi.

8. Niepewność i bezradność przy budowie muru identyczna dla ludzi i zwierząt: dano – zabrano.

9. W chwilach zagrożenia człowiek reaguje instynktem identycznym, jak instynkt zwierzęcy. Identyczne reakcje i mimika (strach, ciekawość, stres, niepewność, oszołomienie, ostateczne pogodzenie się z nową sytuacją, warunkami).

10. Czyżby dowód na to, że pochodzimy z jednego pnia?

W filmie dokumentalnym o królikach w Berlinie nie podobało mi się właściwie nic.
Sądzę, że w tym filmie nie miało się co podobać, oprócz samego pomysłu na film.
Ten film jednak bardzo mnie poruszył i przygnębił; tak samo jak trzy lata temu,
gdy oglądałam go w telewizji po raz pierwszy.

Jego przesłanie odbieram jako porównanie narodów tak zwanego (wtedy) obozu socjalistycznego do społeczności zwierząt - królików odizolowanych od normalnego środowiska, zamkniętych przez wiele lat na ograniczonym, pilnowanym przez strażników terenie. Metafora jest oczywista. Film oglądałam w napięciu, mimo iż dla mnie jest on nieco za długi - o kilka minut bym go skróciła. Wiele komentarzy i wypowiedzi padających w filmie zadziwiło mnie ponownie swoją zwięzłą trafnością i to jest według mnie ogromna wartość, jaką oprócz metaforycznego obrazu, daje ten film.

Wychowałam się i rosłam w głębokiej komunie, którą prywatnie dla siebie wspominam raczej dobrze, a to dlatego, że przeżyłam w niej młodość. Ten film przypomniał mi jednak boleśnie
w bardzo dosadny sposób na czym polegała zbrodnia komunizmu popełniana na całych narodach; na większości szarych obywateli, którzy wiedzieli, że system społeczny w którym żyją jest zły, ale nie wierzyli, a nawet nie dopuszczali nigdy myśli, że można go zmienić.

Co prawda Polska była nazywana najweselszym barakiem obozu socjalistycznego, jednak wszystkie nonsensy i kłamstwa tego systemu były dla Polaków widoczne w przykry sposób, a dla wielu były bardzo dotkliwe. Niektórzy, jak te króliki właśnie, dostosowywali się do istniejących warunków i urządzali sobie wygodne, znośne życie zapominając całkiem o prawdziwej, należnej ludziom, wolności. Polacy zawsze byli bardzo zaradni, a przy tym posiadali zdolność do tzw. wewnętrznej emigracji, no i mieli dość duże poczucie humoru, co było bardzo ważne w tamtych czasach – zwłaszcza dla zachowania równowagi psychicznej. Pewnie dlatego w Polsce nie było tak dużej ilości samobójstw w czasie komuny, jak np. w Czechosłowacji. Być może w dalszym stadium izolacji od reszty świata, gdyby ono nastąpiło, większość obywateli niewolonych krajów przestałaby w ogóle odczuwać stan zamknięcia; a jakaś ich część osiągnęłaby stan, w którym „niczego by już im nie brakowało” - jak to powiedział jeden ze wschodnioberlińskich strażników patrząc na biegające po gęstej jeszcze trawie króliki.

To co pokazano w filmie na przykładzie biednych królików, to była makabryczna wizja tego, co mogło się dalej dziać z nami, gdyby komuna trwała o wiele lat dłużej. Na pewno do tego stanu ogłupienia i otępienia jakie ogarnęło króliki w filmie, zbliżyły się znacznie bardziej narody byłego ZSRR, gdzie komunizm panował najdłużej. Ale i w Polsce skutki działania tego reżimu odczuwamy, i będziemy odczuwać jeszcze przez wiele lat, jak sadzę.

Po zburzeniu muru berlińskiego okazało się, „że są na świecie rzeczy, o których się królikom nie śniło”. W tej nowej, pełnej perspektyw rzeczywistości, dobrze poradziły sobie tylko króliki młode. Stare króliki - otępiałe na skutek trwających przez kilka pokoleń nienormalnych warunków życia - nie radziły sobie z nagle uzyskaną wolnością tak dobrze jak młode. Ta prawdziwa konkluzja była dla mnie najbardziej przygnębiająca i tragiczna, bo niestety odnosiła się również do wielu, wielu ludzi, którzy byli w średnim i starszym wieku w chwili zburzenia muru w Berlinie, czy w czasie zwycięstwa Solidarności w czerwcu 1989 roku w Polsce.

A poza odczuciami spowodowanymi filmową alegorią odnoszącą się do ludzi i całych społeczeństw, było mi po prostu żal samych królików; zamykanych, unicestwianych i zjadanych.