Medycyna w literaturze, literatura w medycynie

Materiał ze spotkania Klubu Saga po Sadze w dn. 14.03.2017

 

„Medycyna i sztuka wywodzą się z jednego pnia. Obie biorą początek z magii - systemie opartym na wszechmocy słowa”

(cytat z książki Katharsis rozdziału o konstelacjach A. Szczeklika)

 

W wielu utworach literackich przedstawione są cierpienia, choroby, starość i odchodzenie, oraz rozważania na temat dobra i zła. Piszą o tym nie tylko pisarze niebędący z zawodu lekarzami, ale i lekarze literaci.

Nie jestem w stanie wymienić wszystkich pisarzy – nie lekarzy, którzy opisywali w swoich książkach bardzo szczegółowo choroby swoich bohaterów, lub wydarzenia związane z medycyną, bo było ich bardzo dużo. Wymienię tu tylko kilku:

Albert Camus w 1947 r. napisał „Dżumę”. Opisał w niej epidemię, która w 1665 roku została przeniesiona do Londynu z Afryki, potem rozprzestrzeniła się na całą Anglię i dotarła do Europy. 1/3 ludności wymarła z powodu tej zarazy. W powieści tej przedstawia różne zachowania i postawy ludzi wobec nieszczęścia. Jedni współczują i pomagają, inni uciekają z zarażonego miasta, a jeszcze inni wykorzystują sytuacje do robienia interesów. Temat dżumy powraca w szeregu utworach literackich.

Juliusz Słowacki – pisze wiersz „Ojciec zadżumionych”

Aleksander Puszkin – „Uczta podczas dżumy”

Wielu pisarzy używa pojęcia dżumy jako metafory określonej sytuacji społeczno-politycznej. Na przykład:

Gustaw Herling-Grudziński – opowiadanie „ Dżuma w Neapolu”, relacja o stanie wyjątkowym”. Pisze: opis zarazy w Neapolu jest prawdziwy. Reszta to fikcja, jak i negatywny główny bohater hrabia Costrillo, który ma być wcieleniem Wojciecha Jaruzelskiego. Mówiąc wprost: chciałem napisać opowiadanie o gen. Jaruzelskim, przedstawić mechanizm stanu wojennego, sposób jego wprowadzenia, poniesione koszty, powstałe skutki. Pisząc o przebiegu dżumy i postawach ludzi w czasie jej trwania, miałem na myśli chorobę i zjawiska społeczne, społeczeństwa zarażonego stanem wojennym w Polsce. W 1990 roku Jerzy Giedroyć opublikował „Dżumę w Neapolu” w „Kulturze”, ale nie zgodził się na jej druk, ponieważ miał inne zdanie o Jaruzelskim. To samo Jerzy Turowicz, w tym czasie naczelny Tygodnika Powszechnego, odmówił wydrukowania tego opowiadania.

Tomasz Man – napisał opowiadanie „Śmierć w Wenecji”, w której opisuje tragizm ludzi zarażonych epidemią cholery przywleczonej z Azji. Jak sam się wyraża, w książce tej nic nie zmyśliłem, wszystko jest przedstawione autentycznie tak jak było.

W innej jego powieści „dr Faust” przedstawia przygodę i chorobę weneryczną, którą zaraził się w domu publicznym bohater jego książki, jego cierpienie, a potem obłęd, na tle autentycznej postaci filozofa Fryderyka Nietzschego.

Man pogłębiał wiedzę medyczną dotyczącą choroby, depresji, obłędu, aby obraz jego bohatera był jak najbardziej wiarygodny.

Jerzy Krzysztoń w powieści „Obłęd” przedstawia swoje własne przeżycia, gdyż sam był chory psychicznie, a powieść pisał w okresach ozdrowień. Kiedy dostał nagrodę za swoją powieść - wyskoczył z IV pietra.

Wielu autorów podejmuje tematykę przemijania, starości i związanych z tym dolegliwości. Rozważania na temat istnienia Boga i jego wpływu na ludzkie życie. Na przykład:

Czesław Miłosz w wierszu „Jak mogłem” prowadzi rozrachunek ze swoim życiem, z którego jest niezadowolony. W utworach pisanych pod koniec życia przyznaje się do rozterek pomiędzy rozumem a wiarą. Pisze: „Przyzwoity człowiek nie może wierzyć, że dobry Bóg chciał takiego świata”, „Potrzebuję Boga miłosiernego, …aby mi przebaczył”.
Podobną tematykę podejmuje w swoich dziełach Jarosław Iwaszkiewicz w eseju – poezja odchodzenia,  pisze „świat jest okropny, dlatego że istnieje śmierć i wszyscy jesteśmy na nią skazani”. Myśli pesymistyczne nasilają się po śmierci jego zony. Widoczne są w tomie wierszy „Jutro żniwa”.

Marian Stępień – emerytowany profesor UJ, historyk literatury, publicysta. Opublikował 25 książek, między innymi książkę „Miedzy literaturą a medycyną” Otrzymał nagrodę Życia Literackiego, Gazety Krakowskiej im. Kazimierza Wyki, Medal Komisji Edukacji Narodowej i inne.

 

Literaci, którzy byli medykami:

Henryk Sienkiewicz – laureat Nagrody Nobla – był jednym z najpopularniejszych pisarzy XX w. Ur. 5 maja 1846r. w zubożałej rodzinie szlacheckiej na Podlasiu. Chłopięce lata spędził na wsi, obserwując z bliska życie ludu, którego niedole przedstawił tak wiernie w swych wczesnych nowelach.
Gimnazjum i studia wyższe – medycynę i prawo ukończył w Warszawie. Działalność literacką rozpoczął dość wcześnie, mając 27 lat pisząc krytyki literackie, felietony na aktualne tematy, nowele. Świetna forma tych krótkich opowiadań, jak i zawarta w nich myśl postępowa i patriotyczna zjednały młodemu pisarzowi wielki rozgłos.

W 1888 napisał Trylogię. Ten wielki cykl powieści historycznych wywarł olbrzymi wpływ na społeczeństwo, bo chociaż przedstawiał czasy odległe – budził i podtrzymywał wolę oporu przeciw zaborcom. Trylogia przyniosła Sienkiewiczowi sławę, jakiej nie zdobył dotąd żaden polski pisarz. W czasie pisania Potopu, przeżywa osobiste tragedie. Umiera jego żona. Żeni się po raz drugi, małżeństwo nieudane. Sienkiewicz podróżuje do Ameryki, a po powrocie w 1900 r. pisze powieść Krzyżacy i Quo vadis (Dokąd idziesz 1896) za którą otrzymuje nagrodę Nobla w 1905 roku

W tymże roku, na trzydziestolecie jego pracy literackiej, społeczeństwo ofiarowało mu jako dar narodowy – majątek Oblęgorek (obecnie mieści się tam Muzeum Sienkiewiczowskie). Sienkiewicz zdobywa światową sławę. Jego dzieła, tłumaczone na wiele języków, rozchodzą się w dużych nakładach w krajach europejskich, w Ameryce, a nawet w Azji i Afryce (Egipt). Owocem wędrówki po Egipcie i innych terenach Afryki wschodniej stała się powieść młodzieżowa – W pustyni i w puszczy (1911). 
Ostatnie lata życia poświęcił pisarz pomocy ofiarom I Wojny Światowej, organizując w Szwajcarii specjalny komitet.

Odzyskania niepodległości przez Polskę już nie doczekał. Zmarł w Szwajcarii dnia 15 listopada 1916 roku, w wieku 70 lat. Po zakończeniu I Wojny Światowej sprowadzono zwłoki Sienkiewicza do ojczyzny i pochowano uroczyście w podziemiach katedry warszawskiej.

 

Sir Arthur Conan Doyle (1859–1930) szkocki pisarz, lekarz, dramaturg, polityk, scenarzysta. Studiował medycynę w Edynburgu.

Popularny autor powieści kryminalnych, stał się klasykiem tego gatunku. Twórca postaci słynnego detektywa-amatora Sherlocka Holmesa, który stworzył szkołę tropienia przestępców za pomocą dedukcji, analizy psychologicznej oraz niezwykłej intuicji.

 

Agatha Christie zyskała międzynarodowy rozgłos jako autorka powieści kryminalnych, cechujących się precyzyjną konstrukcją intrygi oraz trafnością obserwacji obyczajowej. Głównymi bohaterami jej książek są najczęściej detektyw Hercules Poirot oraz amatorka zagadek kryminalnych Miss Marple. Pisarka w czasie I wojny światowej pracowała jako technik farmaceutyczny. Cytaty z jej powieści:

 - Archeolog to wymarzony mąż, im żona starsza tym bardziej się nią interesuje. 

 - Kiedy ktoś ustami wypowiada kłamstwa, często prawdę mówi oczami.

 - Gdyby wszyscy głupcy musieli nosić białe czapki, ludzkość z lotu ptaka wyglądałaby jak stado gęsi.

 - Stare grzechy mają długie cienie.

 - Nie ma większej nienawiści niż nienawiść mężczyzny do kobiety kochanej wbrew swej woli.

 

Michaił Afanasjewicz Bułhakow (1891 w Kijowie, zm.  10 marca 1940 w Moskwie) – rosyjski pisarz i dramaturg. W 1916 roku ukończył studia medyczne w Kijowie i został zmobilizowany do wojska w guberni smoleńskiej. Prowadził tam z małżonką szpital, w którym przez rok przyjął ponad 15 000 pacjentów.^. Przyjmował też w prywatnym gabinecie, w którym leczył choroby weneryczne.

 Z tego, co Bułhakow wówczas pisał, zachowało się niewiele, są to wyłącznie sztuki teatralne: Synowie mułły, Samoobrona, Bracia Turbinowie, Paryscy komunardzi i Wiarołomny tata.

Przed trzydziestym rokiem życia, porzucił medycynę i postanowił zostać literatem. Był także utalentowanym aktorem.

 Pisał powieści, sztuki teatralne, opowiadania.

 Jego powieść satyryczno-filozoficzna "Mistrz i Małgorzata", powieść na granicy fantazji i groteski ukazujący walkę dobra ze złem na tle obyczajowości Moskwy w latach 30., została zaliczona do klasyki prozy światowej XX w. Pisał ją 12 lat, ostatnie poprawki robił już na łożu śmierci.

 

Janusz Korczak, właściwie Henryk Goldszmit ur.1878 w Warszawie - zamordowany w 1942 Treblinka) – polsko-żydowski lekarz, pedagog, pisarz, publicysta i działacz społeczny. Zginął wraz ze swymi wychowankami wywieziony z getta w 1942 roku, dobrowolnie towarzysząc im w drodze na śmierć.

 Walczył o dobro dzieci, sprawiedliwość i ochronę praw dziecka.

 W 1905 roku otrzymał dyplom lekarza i podjął pracę jako lekarz pediatra w szpitalu dla dzieci.

Jako pedagog stworzył nowatorski system pedagogiczny. Twierdził:

1. dziecko ma prawo do korzystania ze swoich praw, niezależnie od rasy, koloru, płci, języka, narodowości, wyznania lub pochodzenia społecznego”
2. „Dziecko chce być dobre, Jeśli nie umie – naucz go,
3.  jeśli nie wie – wytłumacz,
4.  jeśli nie może – pomóż”
5.  „Trzeba się porozumieć, trzeba się pogodzić. I trzeba przebaczyć. Często wystarczy przeczekać”

Korczakowskie prawa dziecka są aktualne do dziś. Większość z nich zrealizowano w Konwencji Praw dziecka. Był autorem wielu powieści, publikacji i pogadanek radiowych. Pisał książki pedagogiczne, wygłaszał pogadanki w radiu, opowiadania, dla dzieci ”Król Maciuś I”, „Bankructwo małego Dżeka”

Na terenie symbolicznego cmentarza w Treblince wśród 17 tysięcy kamieni znajduje się jedno imienne upamiętniające Janusza Korczaka i dzieci. Instytut Yad Vashem, w Jerozolimie przyznał mu tytuł „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”

 

Antoni Pawłowicz Czechow - znakomity rosyjski prozaik i dramatopisarz, którego twórczość zalicza się do klasyki światowej. Wnuk chłopa pańszczyźnianego, syn sklepikarza, lekarz z wykształcenia. Pisał o sobie: medycyna to moja ślubna żona, a literatura – kochanka. Był praktykującym lekarzem i opisy chorób i cierpień w jego utworach mają charakter dokumentalny. Napisał wstrząsającą powieść o katorżnikach „Podróż na Sachalin” o nieludzkim traktowaniu więźniów zsyłanych na Syberię na wyspę Sachalin. Był mistrzem małych form literackich, w której przeważały obrazki obyczajowe, miniatury z życia urzędników, kupców, ziemian i chłopów, łączące komizm z wyraźnymi akcentami krytyki społecznej.

Znany głównie z dramatów odtwarzających tragizm powszedniej egzystencji zwykłych, przeciętnych ludzi, zazwyczaj pozbawionych woli działania, w których konflikty ukazywał w aspekcie ogólnoludzkim, społeczno-psychologicznym, a zarazem czysto rosyjskim.

Wujaszek Wania, Trzy siostry, Wiśniowy sad cieszyły się podobną popularnością co Mewa i są do dzisiaj najbardziej znanymi utworami Czechowa.

Humoreska sceniczna pt. "Oświadczyny" jest doskonałą satyrą na życie prowincji rosyjskiej z końca XIX w. Życie zamknięte w maleńkim kółeczku spraw osobistych i drobnych kłopotów domowych, jest opisane z komizmem zniewalającym, któremu niepodobna się oprzeć. Zmarł w 1904 r na gruźlicę.

 

Camilo José Cela (1916-2002), pisarz i dziennikarz hiszpański, laureat Nagrody Nobla w 1989 r. „za bogatą i mocną prozę, która z powściągliwym współczuciem ukazuje bezbronne istnienie człowieka". Arystokrata z urodzenia, studiował medycynę. Podczas hiszpańskiej wojny domowej wcielony do armii generała Franco. Gdy został ciężko ranny, zwolniono go z wojska. Debiut powieściowy "Rodzina Pascala Duarte" w 1942 przyniósł mu światowy rozgłos, choć w Hiszpanii książka uznana została za niemoralną i pornograficzną. Z powodu szykan pisarz przeniósł się z Madrytu na Majorkę, gdzie w latach 1956-1979 wydawał czasopismo literackie Zajmował się hiszpańskim słownictwem erotycznym, czego efektem był „Słownik erotyzmu” (1968-1971, wyd. polskie 2001).

W 1957 mianowano go członkiem Hiszpańskiej Akademii Królewskiej. Po śmierci Franco został senatorem. Redagował nową konstytucję Hiszpanii. Jego styl literacki łączący makabrę z groteską i z obscenicznością krytyka nazwała tremendyzmem.

 

Stanisław Herman Lem (1921 Lwów - 2006 Kraków), najwybitniejszy polski twórca literatury fantastyczno-naukowej (science fiction), publicysta, poeta, filozof, teoretyk i krytyk literatury SF. Jego twórczość porusza tematy takie jak: rozwój nauki i techniki, natura ludzka, możliwość porozumienia się istot inteligentnych czy miejsce człowieka we Wszechświecie.

Dzieła Lema zawierają odniesienia do stanu współczesnego społeczeństwa, refleksje naukowo-filozoficzne na jego temat, a także krytykę ustroju socjalistycznego.

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem. Jego książki przetłumaczono na ponad 40 języków, osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy. Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida (3836) Lem, pierwszy w Polsce Ogród Doświadczeń w Krakowie, ulice, szkoły.

 

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński pseudonim „Boy” ur. 21.XII 1874 w W-wie zm. 4 lipca 1941 we Lwowie). Krytyk literacki i teatralny, pisarz, poeta-satyryk, kronikarz, tłumacz i działacz społeczny.

Studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Prowadził hulaszczy tryb życia, uzależnił się od gier hazardowych, alkoholu i na rok przerwał studia. Potem dla zdobycia pieniędzy zdecydował się na stypendium wojskowe, które po studiach musiał odsłużyć w armii austro-węgierskiej. Po uzyskaniu dyplomu z medycyny, wyjechał do Paryża dla uzupełnienia studiów lekarskich. Urzeczony Paryżem, zamiast medycyną zajął się literaturą francuską i przez następne lata przetłumaczył wszystkie dzieła Balzaka, Moliera, Rabelaisa i innych pisarzy. W sumie 80 tomów prozy i wierszy.

W 1901 roku rozpoczął pracę w Klinice Pediatrycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W latach 1902-1906 opublikował w fachowych czasopismach lekarskich kilkanaście prac naukowych z zakresu pediatrii, np. „O pojawieniu się ciałek szpiku kostnego (myelocytów) we krwi niemowlęcej" czy „O pasteryzacji mleka dla niemowląt". Założył też organizację Kropla Mleka, zajmującą się higieną żywienia, pielęgnacją i ochroną niemowląt.

Gdy wybuchła I wojna światowa wcielono go jako lekarza do armii austriackiej..Z karierą lekarza rozstał się w 1919, przeniósł się do Warszawy gdzie przez rok był kierownikiem literackim paru teatrów, a po roku został krytykiem teatralnym.

W 20-leciu międzywojennym współtworzył kabaret Zielony Balonik " (1907-1912). pisząc do niego teksty satyryczne Był autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia^[. "Słówka" to rodzaj kroniki życia Krakowa z lat 1900-1910. Widać w nich olbrzymią wrażliwość Boya na zjawiska i wydarzenia współczesnego mu życia. Najczęściej komentowano teksty "krakowskie". 

"Słówka" to także zabawa, gra związkami słów, rytmem i rymami. W "Replice kobiety" w humorystycznych wersach buntuje się pisarz przeciwko obrazowi kobiety-Polki, zawartemu w dziełach wieszczów, gdzie każda kobieta "bez bielizny, / Była symbolem Ojczyzny, / A łóżko ofiarnym stosem!".

Boy dość ostro oceniał literaturę polską. Jego szkice krytyczne pisane w latach 1927-1928 zostały zebrane w książce "Ludzie żywi” „Reflektorem w mrok”

W latach 30. XX w. kierował prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo i edukacje seksualną.

 

Prof. Andrzej Tadeusz Szczeklik (1938-2012), lekarz-naukowiec, profesor Kliniki Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, pisarz eseista i filozof medycyny, wiceprezes Polskiej Akademii Umiejętności,”. Zajmował się pracą naukową z zakresu kardiologii i pulmonologii. Autor książek przetłumaczonych na język angielski, niemiecki, hiszpański, węgierski, i litewski:

1. Katharsis – O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki (Znak, Kraków 2003),
2. Kore – O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny (Znak, Kraków 2007)
3. Nieśmiertelność – Prometejski sen medycyny (Znak, Kraków 2012)

„Słuch absolutny”- ksiażka o prof. A. Szczekliku

2008 – nagroda „Ambasador Polszczyzny w Piśmie” nadana przez Radę Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk.

2008 – nominacja do Nagrody Literackiej Nike za Kore – O chorych, chorobach i poszukiwaniu duszy medycyny.

Leczył najwybitniejszych polskich pisarzy i artystów: Lema, Miłosza, Szymborską, Wajdę, Tischnera, Mrożka., Dymną. Znany z gry na fortepianie w Piwnicy pod Baranami i z brawurowej jazdy na nartach, był jedną z najbarwniejszych postaci Krakowa. Jego błyskotliwe książki o medycynie: Katharsis, Kore i Nieśmiertelność, stały się bestsellerami nie tylko w Polsce.

Był rzadko spotykanym typem Wielkiego Lekarza, uczonym i humanistą. Zadziwiał erudycją i wiedzą z wielu dziedzin – od historii medycyny i jej najnowszych odkryć, poprzez mitologię, alchemię, astrologię, historię sztuki, po muzykologię i poezję.

Oddany swemu powołaniu i pacjentom, był Andrzej Szczeklik prawdziwym autorytetem, człowiekiem niezłomnych zasad, bezkompromisowo broniącym etosu swojej profesji, a jednocześnie ciepłym i serdecznym.

 

Prof. Jerzy(Wojomir) Woj-Wojciechowski - ortopeda, specjalista med. nuklearnej – literat, kabareciarz, kompozytor. Napisał książki:

„Czar Bieszczadów opowiadania Woja” o dzikich Bieszczadach powojennych. „Piosenki w dobrym tonie”, „Jan Paweł II i medycyna”, „O pamięci” książka o walorach literacko-historycznych, opisujących wydarzenia osobiste i spotkania z ważnymi ludźmi.

Wydał zbiór „Opowiadań lekarza” i książkę „Śpiewający Konsyliarz” o Teatrzyku Piosenki Lekarzy Eskulap, który założył i przetrwał 30 lat i dał 4000 koncertów.

Skomponował około 200 piosenek, które stały się bardzo znane jak np. „Goniąc kormorany” które śpiewał Piotr Szczepanik, „Weselny walc”, „Wyznania najcichsze” śpiewane przez Waldemara Koconia, czy Ewę Śnieżankę..

Jego utwory śpiewali Santor, Połomski, Rodowicz.

Wybitny śpiewak Jose Carreras, wciąż śpiewa na koncertach jego pieśń „Senza ritorno”.

Napisał 100 utworów do kabaretów,

Jest autorem 130 prac naukowych i 700 artykułów popularno–naukowych propagujących zdrowy styl życia zebranych w książce „Poczytanki zdrowotne.

Jest kompozytorem muzyki do kilkunastu filmów krótkometrażowych i telewizyjnych.

Profesor uważa że medycyna łączy w sobie wiele wartości – jest profesją, sztuką, powołaniem, służbą, pasją i choć wymaga dyspozycyjności przez cała dobę i ogromnego wysiłku, w ciągłym kształceniu się, daje wiele satysfakcji.