Historia o innej - Papusza

Tytułowa Papusza to Bronisława Wajs - cygańska poetka odkryta przez Jerzego Ficowskiego w 1949 r. podczas jego wędrówek z taborem cygańskim - uznana przez „obcych” a wyklęta przez swoich. Dramatyczne losy bohaterki nakreślone są na szerszym tle historyczno-obyczajowym grupy Cyganów polskich w przełomowym okresie ich dziejów, tj. przed i po II wojnie światowej.

Autorka mówi o swojej książce: „…piszę o Cyganach, cygańskich obyczajach i cygańskim świecie. Piszę o osiemdziesięciu latach współistnienia Polaków i Cyganów. Piszę o silnej kobiecie, bo taką Papusza była. Wbrew wszystkiemu, co ją spotkało w życiu: bezdzietność, wykluczenie, „przeklęta nadwrażliwość”. 

Wiersze Papuszy, właściwie „piosenki” - bo tak o nich mówiła, przetłumaczone przez Ficowskiego na język polski znalazły uznanie wśród literatów, m.in. J. Tuwima, J. Przybosia, co zaowocowało przyjęciem Papuszy w 1962 r. do Związku Literatów Polskich.. Natomiast opublikowany w 1950 r. wywiad J. Ficowskiego z J. Tuwimem w „Problemach” i wydana
w 1953 r. książka „Cyganie polscy”, gdzie zamieszcza fragment pamiętnika Papuszy i kilka jej wierszy, spowodowały ze strony Cyganów ostre ataki pod adresem poetki i oskarżenie jej o zdradę.

Postać głównej bohaterki jest pełna sprzeczności: silna ale nadwrażliwa, dumna ze swoich wierszy i zawstydzona ich prostotą, nie rozumie, co w nich wielkiego, skoro dla niej są naturalne jak szum drzew i śpiew ptaków. Pogodzona z losem i osamotnieniem, broni do końca swego dobrego imienia. Będąc Cyganką czuje się zawsze Polką, co z dumą podkreśla.

Tworząc opowieść o Papuszy autorka korzystała z wielu dokumentów, artykułów prasowych, pamiętnika Papuszy, listów i nagranych wywiadów oraz rozmów z poetką, w tym z archiwum Jerzego Ficowskiego.

Książkę rozpoczyna monolog Papuszy, w którym rozbrzmiewa skarga na samotność: „Cztery dni umirałam z głodu. Nikt do mnie nie przyszedł.”

Dramat napiętnowana i odrzucenia za swoją odmienność, inność odczuwa Papusza do końca życia: „Z taboru byłam, teraz znikąd jestem… i stało się teraz, że nigdzie nie należę. Cygany stronią ode mnie, odgrodzili się i milczą.”

Papusza była „inna”, bo jako cygańska kobieta sama nauczyła się czytać i pisać, bo była poetką, uznaną przez autorytety, ale nie przez swoje środowisko.

 W kompozycji książki wyodrębniają się dwie części, podobnie jak w życiu Papuszy dwa okresy jej życia. Przejawia się to w odmiennych stylach narracji.

W części pierwszej opowieści Papuszy o swoim życiu, jej wspomnienia z okresu wędrowania z taborem przed wojną, ukazane są w formie zbeletryzowanej, słowami Papuszy tak sugestywnymi, że niemal słyszy się jej chropowaty głos z charakterystycznym cygańskim i kresowym zaciągiem. Na tym tle na uwagę zasługują bardzo wyważone relacje z okresu wojny, ukrywania się na Wołyniu. Oszczędne w słowach, podkreślone cytatami wierszy Papuszy są przejmującym świadectwem ludobójstwa Cyganów.

W drugiej części narracja autorki ma charakter niemal informacyjny. Sprawia to wrażenie pewnego osłabienia napięcia dramaturgicznego, które dotąd towarzyszyło czytelnikowi od pierwszych stron książki.

Choć Angelika Kuźniak nigdy nie poznała Papuszy osobiście, to z zebranych materiałów i godzin nagrań oddała autentyczną, złożoną postać kobiety cygańskiej oraz jej otoczenia.

I na koniec o okładce, którą stanowi zdjęcie autorstwa Agnieszki Traczewskiej. Wyraża bezradność i gniew, strach i cierpienie, które prowadzą do ucieczki w głąb samej siebie.